मराठी व्याकरण|Marathi grammar: detailed information with 20 mcqs

मराठी व्याकरण: विस्तारपूर्वक माहिती|Marathi grammar: detailed information with 20 mcqs

मराठी व्याकरण म्हणजे मराठी भाषेचे नियम, रचनात्मक पद्धती, शब्द रचनांची रचना आणि वाक्य रचनांचे विवेचन. मराठी भाषा एक समृद्ध आणि विस्तृत व्याकरणिक संरचना असलेली भाषा आहे. प्रत्येक भाषेच्या व्याकरणात काही निश्चित नियम असतात, ज्यांद्वारे शब्दांची, वाक्यांची आणि वाक्यांच्या घटकांची योग्य रचना कशी केली जावी हे सांगितले जाते.

1. वर्णमाला:

मराठी भाषेची वर्णमाला ५२ अक्षरांची आहे. यामध्ये ५ स्वर आणि ४५ व्यंजनं आहेत. मराठीत लहान स्वर आणि मोठे स्वर, तसेच व्यंजनांची विशेष वर्गवारी असते.

• स्वर: अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ॠ, ए, ऐ, ओ, औ, अं, अः.
• व्यंजनं: क, ख, ग, घ, ङ, च, छ, ज, झ, ञ, ट, ठ, ड, ढ, ण, त, थ, द, ध, न, प, फ, ब, भ, म, य, र, ल, व, श, ष, स, ह, ळ, क्ष, ज्ञ.

join WhatsApp channel for latest update

2. शब्दरचना (Word Formation):

मराठीमध्ये शब्द रचनाकारांच्या विविध प्रक्रियांचा वापर केला जातो. शब्द साधारणतः तीन प्रकारांमध्ये विभागले जातात:

• साधा शब्द: एकट्या स्वरूपात असलेला शब्द, जसे “घर”, “आकाश”.
• संयोजित शब्द: दोन किंवा अधिक शब्दांपासून बनलेला शब्द, जसे “विज्ञानशास्त्र”, “भविष्यवाणी”.
• व्युत्पन्न शब्द: मूल शब्दातून बनलेला शब्द, जसे “राजा” -> “राजकुमार”, “पाणी” -> “पाण्याचे”.

3. संधि (Sandhi):

संधी म्हणजे दोन किंवा अधिक शब्दांचे जोडले जात असताना होणारी ध्वनीसंबंधी बदल. संधी दोन प्रकारांमध्ये विभागली जातात:

• स्वरसंधी: स्वरांमध्ये होणारे बदल, जसे “तुमचं” -> “तुमचं”.
• व्यंजनसंधी: व्यंजनांमध्ये होणारे बदल, जसे “कर्मधारय” -> “कर्मधार”.

4. वाक्यरचना (Sentence Structure):

वाक्य रचना म्हणजे मराठीत वाक्यांच्या घटकांचा योग्य प्रकारे वापर करणे. वाक्याच्या प्रकारानुसार ती साधारणतः दोन प्रकारात विभागली जातात:

• साधा वाक्य: एकच मुख्य क्रियापद असलेला वाक्य, जसे “मी शाळेत जातो.”
• जटिल वाक्य: दोन किंवा अधिक वाक्यांचे जोडलेले वाक्य, जसे “मी शाळेत जातो, आणि तीटीनंतर अभ्यास करतो.”

5. काल (Tense):

कालाच्या आधारावर वाक्यांमध्ये क्रियापदाचा वापर बदलतो. मराठीत तीन प्रमुख काल आहेत:

• भूतकाल: जे झाले आहे, जसे “मी खाल्ले.”
• वर्तमानकाल: जे चालू आहे, जसे “मी खातो.”
• भविष्यकाल: जे होईल, जसे “मी खाणार आहे.”

6. सर्वनाम (Pronouns):

सर्वनाम म्हणजे वाचक किंवा श्रोत्याला परिचित असलेला शब्द. मराठीत सर्वनामाच्या विविध प्रकारांचा वापर केला जातो:

• पुरुषवाचक सर्वनाम: तो, ती, ते.
• संकेतवाचक सर्वनाम: ह्या, त्या.
• प्रश्नवाचक सर्वनाम: कोण, काय.

7. विभक्ती (Cases):

मराठीत ८ विभक्ती आहेत, ज्या शब्दाच्या भूमिका स्पष्ट करतात. प्रत्येक विभक्तीला एक विशिष्ट कार्य असतो. उदाहरणार्थ:

• प्रथम विभक्ती (Nominative): नांव व्यक्त करतो, जसे “राम आला.”
• द्वितीय विभक्ती (Genitive): मिळवणारा, जसे “रामाची पुस्तके.”
• तृतीय विभक्ती (Dative): प्राप्त करणारा, जसे “रामाला पुस्तक दिलं.”

8. विशेषण (Adjective):

विशेषण हे नावाला किंवा सर्वनामाला विशेषता दर्शवते. जसे “सुंदर”, “आश्चर्यकारक”, “पांढरे”.

9. क्रियाविशेषण (Adverb):

क्रियाविशेषण क्रियापदाचे विशेषण करते, जसे “जलद”, “साधेपणाने”, “चांगले”.

10. उत्कर्षवाचक (Interjections):

उत्कर्षवाचक शब्द म्हणजे तात्पुरते प्रतिक्रिया दर्शवणारे शब्द. उदाहरणार्थ, “आहे!”, “वाह!”, “अरे!”

11. उपसर्ग (Prefixes) आणि प्रत्यय (Suffixes):

• उपसर्ग: जे शब्दाच्या आधी जोडले जातात, जसे “अधिकार”, “अवसर”.
• प्रत्यय: जे शब्दाच्या शेवटी जोडले जातात, जसे “पुस्तकं”, “शिक्षक”.

12. समास (Compound Words):

मराठीत समास हा शब्द निर्माणाची प्रक्रिया आहे, ज्या अंतर्गत दोन किंवा अधिक शब्द एकत्र केले जातात. समासाचे प्रमुख प्रकार:

• द्वंद्व समास: दोन समान शब्दांचे संगम, जसे “माझं-तुमचं”.
• तत्पुरुष समास: एक मुख्य शब्द आणि एक विशेषण, जसे “राजवाडा” (राज्य + वाडा).

20 MCQs with Detailed Answers

1. ‘स्वर’ शब्दातील अ, आ, इ, ई कशाचे उदाहरण आहेत?

• (a) संज्ञा
• (b) स्वर
• (c) व्यंजन
• (d) क्रिया
  उत्तर: (b) स्वर
  स्पष्टीकरण: अ, आ, इ, ई हे स्वर आहेत, जे वाचनात आणि लेखनात विशेष भूमिका निभावतात.

2. ‘पुस्तकांचे’ या शब्दाची विभक्ती कोणती आहे?

• (a) प्रथम विभक्ती
• (b) द्वितीय विभक्ती
• (c) तृतीय विभक्ती
• (d) सप्तमी विभक्ती
  उत्तर: (b) द्वितीय विभक्ती
  स्पष्टीकरण: ‘पुस्तकांचे’ हा शब्द द्वितीय विभक्तीचा उदाहरण आहे.

3. ‘माझं घर’ मध्ये ‘माझं’ हा शब्द कोणत्या प्रकारचा आहे?

• (a) विशेषण
• (b) सर्वनाम
• (c) क्रियाविशेषण
• (d) उपसर्ग
  उत्तर: (b) सर्वनाम
  स्पष्टीकरण: ‘माझं’ हा एक सर्वनाम आहे.

4. ‘राम शाळेत जातो’ वाक्यात ‘जाते’ हा शब्द कोणत्या काळात आहे?

• (a) भूतकाल
• (b) वर्तमानकाल
• (c) भविष्यकाल
• (d) निराकार काळ
  उत्तर: (b) वर्तमानकाल
  स्पष्टीकरण: ‘जाते’ हे वर्तमानकालात आहे.

5. “राम ने एक मऊ गादी घरी आणली” वाक्य कोणत्या प्रकारचे आहे?

• (a) साधं वाक्य
• (b) जटिल वाक्य
• (c) मिश्र वाक्य
• (d) अपूर्ण वाक्य
  उत्तर: (a) साधं वाक्य
  स्पष्टीकरण: हे एक साधं वाक्य आहे कारण यात एकच क्रियापद आहे.

6. ‘समाजकारण’ हा शब्द कोणत्या प्रकारचा आहे?

• (a) संयोजित शब्द
• (b) व्युत्पन्न शब्द
• (c) संधिवाद
• (d) सरल शब्द
  उत्तर: (a) संयोजित शब्द
  स्पष्टीकरण: ‘समाजकारण’ हा शब्द दोन शब्दांच्या संयोगातून तयार झाला आहे.

7. ‘लहान’ या शब्दाचा अर्थ काय आहे?

• (a) विशेषण
• (b) क्रियाविशेषण
• (c) सर्वनाम
• (d) उपसर्ग
  उत्तर: (a) विशेषण
  स्पष्टीकरण: ‘लहान’ हे एक विशेषण आहे जे नांवाला विशेषता दर्शवते.

8. ‘शिवाजी’ हे नाव कोणत्या प्रकारचा शब्द आहे?

• (a) संज्ञा
• (b) विशेषण
• (c) सर्वनाम
• (d) क्रियापद
  उत्तर: (a) संज्ञा
  स्पष्टीकरण: ‘शिवाजी’ हे एक संज्ञा आहे, जे व्यक्तीचं नाव आहे.

9. ‘वाचनाचे शास्त्र’ हे शब्द कोणत्या प्रकारचे आहेत?

• (a) समास
• (b) साधे शब्द
• (c) संयोजित शब्द
• (d) व्युत्पन्न शब्द
  उत्तर: (a) समास
  स्पष्टीकरण: ‘वाचनाचे शास्त्र’ हे समासाचे उदाहरण आहे.

10. ‘तुम्ही काय करणार?’ हा प्रश्न कोणत्या प्रकारचा आहे?

• (a) सामान्य प्रश्न
• (b) प्रशासकीय प्रश्न
• (c) नकारात्मक प्रश्न
• (d) निगमनात्मक प्रश्न
  उत्तर: (a) सामान्य प्रश्न
  स्पष्टीकरण: हा एक सामान्य प्रश्न आहे.

11. ‘पुस्तक’ शब्दाचा वचन काय आहे?

• (a) एकवचन
• (b) बहुवचन
• (c) संग्रहवचन
• (d) नाकारात्मक वचन
  उत्तर: (a) एकवचन
  स्पष्टीकरण: ‘पुस्तक’ हा एकवचन शब्द आहे, जो एकच वस्तू किंवा विषय दर्शवतो.

12. ‘ते घर स्वच्छ आहे’ वाक्यात ‘आहे’ हा शब्द कोणत्या काळात आहे?

• (a) भूतकाल
• (b) वर्तमानकाल
• (c) भविष्यकाल
• (d) भविष्यकालीन
  उत्तर: (b) वर्तमानकाल
  स्पष्टीकरण: ‘आहे’ हा शब्द वर्तमानकालातील क्रिया दर्शवतो.

13. ‘तुम्ही खूप चांगले काम केले’ वाक्य कोणत्या प्रकारचे आहे?

• (a) साधे वाक्य
• (b) मिश्र वाक्य
• (c) जटिल वाक्य
• (d) अपूर्ण वाक्य
  उत्तर: (a) साधे वाक्य
  स्पष्टीकरण: यामध्ये एकच मुख्य क्रियापद आहे, त्यामुळे हे साधं वाक्य आहे.

14. ‘शं. ना. नवरे’ यांनी मराठीत काय कार्य केले?

• (a) नाटक लेखन
• (b) कविता लेखन
• (c) मराठी भाषा आणि साहित्यावर संशोधन
• (d) कादंबरी लेखन
  उत्तर: (c) मराठी भाषा आणि साहित्यावर संशोधन
  स्पष्टीकरण: शं. ना. नवरे यांनी मराठी भाषा आणि साहित्यावर व्यापक संशोधन केले आणि त्यावर अनेक पुस्तके लिहिली.

15. ‘आपण शाळेत जातो’ वाक्यात ‘आपण’ हा शब्द कोणत्या प्रकारचा आहे?

• (a) सर्वनाम
• (b) क्रियापद
• (c) विशेषण
• (d) संज्ञा
  उत्तर: (a) सर्वनाम
  स्पष्टीकरण: ‘आपण’ हा एक सर्वनाम आहे, जो ‘आपल्याला’ किंवा ‘आपल्याकडून’ या अर्थाने वापरला जातो.

16. ‘त्याने काम केले’ वाक्याच्या क्रियापदाचे रूप काय आहे?

• (a) वर्तमानकाल
• (b) भूतकाल
• (c) भविष्यकाल
• (d) अनियमित रूप
  उत्तर: (b) भूतकाल
  स्पष्टीकरण: ‘केले’ हे क्रियापद भूतकालातील क्रिया दर्शवते.

17. ‘विज्ञान’ शब्दाचा प्रकार काय आहे?

• (a) संज्ञा
• (b) विशेषण
• (c) क्रियापद
• (d) सर्वनाम
  उत्तर: (a) संज्ञा
  स्पष्टीकरण: ‘विज्ञान’ हा एक संज्ञा आहे, जो शास्त्र व ज्ञानाचा प्रतिनिधीत्व करतो.

18. ‘माझ्या आईच्या घरी’ या वाक्यात ‘आईच्या’ हा शब्द कोणत्या प्रकारचा आहे?

• (a) सर्वनाम
• (b) विशेषण
• (c) विभक्ती
• (d) क्रियापद
  उत्तर: (c) विभक्ती
  स्पष्टीकरण: ‘आईच्या’ हा द्वितीय विभक्तीचा रूप आहे, जो ‘माझ्या आई’ चा दर्शक आहे.

19. ‘पुस्तकाच्या शेल्फवर पुस्तक आहे’ या वाक्यात ‘पुस्तकाच्या’ हा शब्द कोणत्या विभक्तीमध्ये आहे?

• (a) प्रथम विभक्ती
• (b) द्वितीय विभक्ती
• (c) तृतीय विभक्ती
• (d) सप्तमी विभक्ती
  उत्तर: (b) द्वितीय विभक्ती
  स्पष्टीकरण: ‘पुस्तकाच्या’ हा शब्द द्वितीय विभक्तीला दर्शवतो, जो ‘पुस्तक’ च्या गुणसूत्रांत आहे.

20. ‘तुम्ही लवकर या’ वाक्याचा प्रकार काय आहे?

• (a) आदेश वाक्य
• (b) प्रश्नवाचक वाक्य
• (c) खंडनात्मक वाक्य
• (d) प्रेरणात्मक वाक्य
  उत्तर: (a) आदेश वाक्य
  स्पष्टीकरण: ‘तुम्ही लवकर या’ वाक्य हे आदेश वाचक आहे, कारण यात एक गोष्ट सांगितली जात आहे.

निष्कर्ष

मराठी व्याकरण एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण आणि विस्तृत अभ्यासक्षेत्र आहे, ज्यामध्ये भाषा, शब्दरचना, वाक्यरचना, विभक्ती, विशेषण, वचन इत्यादी विविध घटकांचा अभ्यास केला जातो. यामुळे शुद्ध आणि प्रभावी संवाद साधता येतो. व्याकरणाचे ज्ञान मराठी भाषेतील प्रत्येक व्यक्तीला आपल्या विचारांची स्पष्टता आणि संवादाची क्षमता वाढवण्यासाठी मदत करते.

विविध व्याकरणिक नियम आणि त्यांचे वापर ज्ञानार्जन आणि लेखन कौशल्याच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण ठरतात. तसेच, शालेय आणि स्पर्धात्मक परीक्षांसाठी मराठी व्याकरणाचे सखोल ज्ञान आवश्यक आहे. हे MCQs आणि त्यांच्या स्पष्टीकरणांच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांना व्याकरणाच्या मूलभूत बाबींचे सुस्पष्ट आणि व्यावहारिक ज्ञान मिळवता येईल.

मराठी भाषेचे शुद्ध आणि प्रभावी वापर सुनिश्चित करण्यासाठी व्याकरणाचा अभ्यास आवश्यक आहे, जो विविध साहित्यिक आणि संवादात्मक परिस्थितींमध्ये उपयुक्त ठरतो.

free mcqs for ctet online preparation